آیات سجدهبه آياتی که خواندن يا گوش دادن آنها سبب وجوب يا استحباب سجده است، آيات سجده گفته می‌شود. ۱ - تعریف لغوی«عَزیمت» در مقابل «رُخصَت» به معنای «چیزی است که انجام دادن آن لازم باشد»، عَزائِمُ السُّجُود: عبارت است از: سوره‌هایی که در آن آیات سجده موجود است و بر قاری و شنونده آن آیات، لازم است که برای خداوند سجده نموده و به تسبیح و حمد پروردگارشان بپردازند و این سجده واجب است و حتماً باید انجام بپذیرد، در مقابل، آیات سجده دیگری است که بر قاری و شنونده آن آیات سجده کردن لازم و حتمی نیست بلکه مستحبّ است. عَنْ ابی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اَلْعَزائِمُ الم تنزیل، وَ حم السجده وَ النَّجْمِ وَ اقْرَاْ باِسْمِ رَبِّک وَ ما عَداها فی جَمیعِ الْقُرْآنِ مَسْنُونٌ وَ لَیسَ بِمَفْرُوضٍ. و از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که آن حضرت فرموده است. عزائم عبارتند از: الم تنزیل، و حم السجده، و النّجم و اقراء باسم ربِّک. و سوای این‌ها در تمامی قران مستحبّ است و واجب نمی‌باشد. ۲ - تعریف آیات سجدهآيات سجده پانزده آيه است که سجده در چهار آيه، واجب و در يازده آيه، مستحب است. آيات دارای سجده واجب که به آنها عزائم يا آيات عزائم گفته می‌شود، عبارتند از: عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اِنَّ الْعَزائِمَ اَرْبَعٌ: اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذی خَلَقَ، وَ النَّجْمِ، و تنزیل السّجده، و حم السّجده. از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که آن حضرت فرموده است: همانا سوره‌های عزائم چهار تاست، ۱. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ (سوره علق)، ۲. وَ النَّجْمِ (سوره نجم)، ۳. تنزیل السجده (سوره فصّلت)، ۴. حم السّجده (سوره سجده). سجده (سوره۳۲)، آیه۱۵، فصّلت (سوره۴۱)، آیه۳۷، نجم (سوره۵۳)، آیه۶۲ و علق (سوره۹۶)، آیه۱۹. همچنين يازده آيه دارای سجده مستحب عبارتند از: اعراف (سوره۷)، آیه۲۰۶، رعد (سوره۱۳)، آیه۱۵، نحل(سوره۱۶) ،آیه۴۹-۵۰، اسراء (سوره۱۷)، آیه۱۰۹، مريم (سوره۱۹)، آیه۵۸، حج (سوره۲۲)، آیه۱۸ و ۷۷، فرقان (سوره۲۵)، آیه۶۰، نمل (سوره۲۷)، آیه۲۶، ص (سوره۳۸)، آیه۲۴ و انشقاق (سوره۸۴)، آیه۲۱. از آيات سجده در باب‌های طهارت و صلات سخن رفته است. ۳ - سوره‌های دارای سجده واجبواجب است سجده کردن بر قاری و شنونده (بلکه هر کس که به گوشش برسد بنابر اظهر) یکی از آیات چهارگانه‌ای که در چهار سوره قرآن آمده است و آنها عبارتند از: ۱. سوره سجده (آیه ۱۵) وقتی که به «وَ لا یسْتَکبِرُونَ» رسید. ۲. سوره فصلت (آیه ۳۷) وقتی که به «اِیاهُ تَعْبُدُونَ» رسید. ۳. سوره نجم (آیه ۶۲ آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید. ۴. سوره علق (آیه ۱۹ آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید. ۴ - سوره‌های دارای سجده مستحبمستحب است سجده کردن در یازده مورد و آنها عبارتند از: ۱. سوره اعراف (آیه ۲۰۶ آخر سوره)، وقتی که به «وَ لَهُ یسْجُدُونَ» رسید. ۲. سوره رعد (آیه ۱۵) وقتی که به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید. ۳. سوره نحل (آیه ۴۹ و ۵۰) وقتی که به «وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» رسید. ۴. سوره بنی اسرائیل (آیه ۱۰۷ تا ۱۰۹) وقتی که به «وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید. ۵. سوره مریم (آیه ۵۸)، وقتی که به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکیا» رسید. ۶. سوره حج (آیه ۱۸)، وقتی که به «یفْعَلُ ما یشاءُ» رسید. ۷. سوره حج (آیه ۷۷)، وقتی که به «وَ افْعَلُوا الْخَیرَ»رسید. ۸. سوره فرقان (آیه ۶۰)، وقتی که به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید. ۹. سوره نمل (آیه ۲۵ و ۲۶)، وقتی که به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید. ۱۰. سوره ص (آیه ۲۴)، وقتی که به «وَ خَرَّ راکعاً وَ أَنابَ» رسید. ۱۱. سوره انشقاق (ایه ۲۱)، وقتی که به «إِذا قُرِئَ» رسید. ۵ - محورهای مورد بحث در آیات سجده۱.تلاوت: سجده کردن در صورت تلاوت آيات دارای سجده واجب، واجب و در صورت تلاوت آيات دارای سجده مستحب، مستحب است. در اين که در صورت تکرار تلاوت آيات سجده و پيش از سجده برای تلاوت اول، سجده تکرار می‌شود يا يک سجده برای تمامی تلاوت‌ها کافی است، اختلاف است. ۲.گوش دادن: حکم گوش فرادادن به آيات سجده از شخص يا رسانه‌ای- مانند راديو و تلويزيون- به طور زنده و مستقيم، حکم تلاوت آنها است، [۷]
تحرير الوسيلة،ج۲، ص۶۲۹.
امّا در وجوب سجده در صورت گوش دادن به تلاوتی که به طور غير مستقيم از رسانه‌ها پخش می‌شود يا تلاوت کودک غير مميّز يا تلاوت کسی که قصد تلاوت قرآن را ندارد، اختلاف است. [۸]
توضيح المسائل مراجع، م ۱۰۹۶.
۳.شنيدن: در وجوب يا استحباب سجده برای به گوش رسيدن آيه دارای سجده واجب- بدون قصد شنيدن آن- اختلاف است؛ همچنان که بنا بر قول به وجوب نيز در وجوب سجده برای شنيدن غير مستقيم آن از رسانه‌ها يا کودک غير ممیّز و يا کسی که بدون قصد تلاوت قرآن آن را تلاوت می‌کند، اختلاف است. [۱۰]
توضيح المسائل مراجع، م ۱۰۹۶.
حکم شنيدن آيات دارای سجده مستحب، حکم تلاوت آنها است.۶ - احکام سجدهزمان انجام سجده واجب يا مستحب، پس از پايان يافتن آيه سجده است. نيز وجوب يا استحباب سجده در اين زمان، فوری است و در صورت ترک عمدی يا سهوی، سجده بعدا انجام می‌شود. سجده اعم از واجب يا مستحب، تکبیر، تشهّد و سلام ندارد، امّا خواندن ذکر سجود به ويژه اذکار وارد شده در سجده، مستحب است. [۱۷]
مستمسک العروة،ج۶، ص۴۲۵.
نيز تکبير برای سربرداشتن از سجده مستحب است و از برخی قول به وجوب آن نقل شده است. [۱۹]
مستمسک العروة،ج۶، ص۴۲۵.
طهارت، رو به قبله بودن و پوشاندن عورت در صحّت اين سجده شرط نيست، ليکن از برخی قول به وجوب ستر عورت نقل شده است. در اعتبار مباح بودن مکان و لباس و نيز قرار دادن پيشانی و ديگر مواضع هفتگانه بر چيزی که سجده بر آن صحيح است و بالا نبودن محل سجده از ساير مواضع سجده بيش از چهار انگشت، اختلاف است. [۲۲]
العروة الوثقی،ج۱، ص۶۸۷.
۷ - احکام تلاوت سوره‌های سجده‌دار۱.احتیاط، سجده کردن نزد هر آیه‌ای است که در آن امر به سجده شده باشد. [۲۳]
. عروة الوثقی، ج ۱، ص ۶۸۴ (فصل فی سائر اقسام السجود، م ۲).
۲. وجوب و استحباب سجده، مختصّ قاری و شنونده و کسی است که آیات (مذکوره) به گوشش بخورد امّا بر کسی که آیات را بنویسد و یا تصور کند و یا آن که نوشته آن را ببیند و یا به قلبش خطور دهد، سجده واجب نمی‌شود. [۲۴]
. عروة الوثقی، ج ۱، ص ۶۸۴ (فصل فی سائر اقسام السجود، م ۳ ـ ۴).
۳. آنچه که سبب سجده می‌شود، تمامی آیه می‌باشد، بنابراین با خواندن مقداری از آیه هر چند لفظ سجده آن باشد، سجده کردن واجب نمی‌شود. [۲۵]
. همان.
۴. وجوب سجده، فوری است و تأخیر آن جایز نیست و اگر فراموش نماید و یا از روی معصیت ترک کرده باشد هر وقت یادش بیاید، باید سجده کند. ۵. اگر بخشی از آیات مذکور را خودش قرائت کند و بقیه‌اش را بشنود، احتیاط واجب آن است که سجده کند. ۶. اگر آیات سجده را خودش غلط بخواند و یا قاری غلط بخواند و او بشنود، احتیاط واجب آن است که سجده کند. ۷. اگر آیات سجده پشت سر هم تکرار شود خواه این تکرار به خواندن باشد یا شنیدن بایستی سجده را نیز به همان تعداد تکرار کرد، بلکه اگر خواند و شنیدن همزمان باشد به اینکه در هنگام خواندن او، شخصی و یا جماعتی نیز همزمان همان آیات را بخوانند در اینجا نیز احتیاطاً باید سجده را تکرار کند. ۸. در وجوب سجده فرقی نیست بین شنیدن (آیات سجده) از مُکلَّف یا غیر مکلَّف مثل صغیر یا مجنون در صورتی که به قصد قرائت قرآن بخوانند. ۹. اگر در بین نماز آیات سجده را بشنود و یا قرائت نماید، باید با اشاره سجده کند و بعد از نماز سجده را به جا آورد و نماز را دوباره اعاده نماید. ۱۰. اگر کسی در حال سجده، آیه سجده را بخواند و یا بشنود، واجب است سر از سجده بردارد و سپس به سجده رود و ادامه دادن همان سجده به قصد سجده واجب و یا کشیدن پیشانی از جای سجده به طرف دیگر، کفایت نمی‌کند. ۱۱. ظاهراً لازم نیست نیت سجده را در حال نشستن یا ایستادن کرده باشد و بعد به سجده رود یا این که سرازیر شدن نیز به قصد سجده باشد بلکه اگر اندکی قبل از گذاردن پیشانی بر زمین نیز نیت کند کافی است. ۱۲. ظاهر آن است که در وجوب سجده، بودن قرائت به قصد قرآن معتبر است بنابراین اگر شخصی به وسیله آیه سخن بگوید بدون این که قصد تلاوت قرآن را داشته باشد با شنیدن آن، سجده واجب نمی‌شود و همچنین اگر آیه سجده را از بچّه غیر مُمَیز یا شخص خواب و یا از ضبط صوت بشنود. اگر چه احتیاط آن است که در همه موارد سجده نماید. ۱۳. لازم است هنگام شنیدن، کلمات و حروف آیه را از هم تمیز دهد؛ بنابراین با شنیدن همهمه، سجده واجب نمی‌شود، اگر چه احوط آن است که سجده کند. ۱۴. با خواندن یا شنیدن ترجمه آیات سجده، سجده واجب نمی‌شود، اگر چه به قصد ترجمه آیه باشد. ۱۵. در این سجده، اضافه بر تَحقُّق سجده، نیت و مباح بودن مکان و بلند نبودن موضع سجده پیش از چهار انگشت نیز معتبر است و احتیاط آن است که مواضع سجده را بر زمین گذارد و پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد و سایر شرایط سجده معتبر نیست مانند طهارت از حدث،... استقبال قبله، طهارت موضع سجده، سَتر عورَت،... تنها لباس نباید غصبی باشد... ۱۶. در این سجده، تشهد و سلام و گفتن «الله اکبر» در اوّل آن، لازم نیست، بله مستحب است گفتن «الله اکبر» وقتی که سر از سجده بر می‌دارد بلکه احتیاط در گفتن آن است. ۱۷. اگر آیات سجده را مکرّر شنیده و در حداقل و حداکثر آن شک کند، جایز است به حدّاقل اکتفا نماید و اگر تعداد سجده واجب را بداند ولی در تعداد سجده‌های انجام شده شک کند در این جا نیز باید بنا را بر اقلّ بگذارد (و باقی را انجام دهد). ۱۸. در صورت وجوب تکرار سجده، مجرد برداشتن پیشانی از زمین و گذاردن مجدد آن به جهت سجده دیگر کافی است و لازم نیست بنشیند و باز به سجده رود، بلکه برداشتن سایر مواضع سجده هم معتبر نمی‌باشد اگر چه احوط برداشتن آنهاست. [۲۶]
. عروة الوثقی، ج ۱، ص ۶۸۴ الی ۶۸۸ (فصل فی سائر اقسام السجود از م ۲ الی ۲۰).
۱۹. بر شخص جُنب واجب نیست برای سجده تلاوت، غُسل کند. [۲۷]
. عروة الوثقی، ج ۱، ص ۲۸۴ (فصل فیما یتوقف علی الغسل من الجنایة).
۸ - ذکر سجده واجبمُجرَّد سجده کفایت می‌کند و گفتن ذِکر واجب نیست، اگر چه گفتنِ ذکر، مستحب می‌باشد و در انجام این مستحب هر ذکری کفایت می‌کند و لکن بهتر این است که گفته شود: «سَجَدْتُ لَک یا رَبِّ تَعَبُّداً ورِقاً، لا مُسْتَکبِراً عَنْ عِبادَتِک وَ لا مُسْتَنْکفاً وَ لا مُسْتَعْظِماً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ». یا بگوید: «لا اِلهَ اِلَّا اللهُ حَقًّا حَقًّا، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ ایماناً وَ تَصْدیقاً، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ عُبُودِیةً، وَرِقّاً سَجَدْتُ لَک یا رَبِّ تَعَبَّداً وَرِقّاً، لا مُسْتَنْکفاً وَ لا مُسْتَکبِراً، بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائفٌ مُسْتَجیرٌ». یا بگوید: «اِلهی امَنّا بِما کفَرُوا، وَ عَرَفْنا مِنْک ما اَنْکرُوا، وَ اَجَبْناک اِلی ما دُعُوا، اِلهی فَالْعَفْوَ الْعَفْوَ». یا بگوید آن چیزی را که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سجده سوره «علق» فرمودند و آن این است: «اَعُوذُ بِرِضاک مِنْ سَخَطِک، وَ بِمُعافاتِک عَنْ عُقُوبَتِک، اَعُوذَبِک مِنْک، لا اُحْصی ثَناءً عَلَیک، اَنْتَ کما اَثْنَیتَ عَلی نَفْسِک». ۹ - پانویس
۱۰ - منبعکتاب «فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام» جلد۱ صفحه ۱۵۶_۱۵۷؛ تالیف شده توسط جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی. سایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : اسامی آیات و سور | قرآن شناسی
|